Kaddisj voor Maurits, vermoord in Auschwitz...
WORMER - Marieke van den Berg werd in de naoorlogse tijd geboren in een hecht Zaans gezin. Haar vader groeide samen op met Maurits ‘Maup’ Jacob de Leeuw. Tot de Tweede Wereldoorlog uitbrak en zijn Joodse jeugdvriend uit het zicht verdween. Op wonderbaarlijk wijze achterhaald Marieke 76 jaar later wat er met Maup was gebeurd. Uit naam van haar vader bracht ze bij de onthulling van struikelstenen een Kaddisj voor Maurits. Hierbij in haar eigen woorden wat er gebeurde.
Door Marieke van den Berg
Gebeurtenissen die onverklaarbaar samenvallen in de tijd en zó synchroon lopen dat het lijkt alsof het universum even op je schouders tikt om de onafgewerkte randen van een geschiedenis naadloos in elkaar te doen passen. Synchroniciteit, iedereen die er voor open staat maakt het wel eens mee. Zelf heb ik het sterk ervaren in het volgende verhaal over mijn vader en zijn vriend Maurits. Ze woonden tijdens de crisisjaren in Rotterdam. Stadsjochies vol avonturendrift zoals achterop de sleperswagen springen en dan dwars door de stad richting Katendrecht en de havens. Of kuieren door de exotische Chinese wijk en rommelen in de handel voor lompen en metalen onder de woning van Maurits. Onbezorgde tijden, hoewel de dreiging van oorlog en armoede al voelbaar was voor hen die de jeugdjaren waren ontgroeid.
Voor het huis waar Maurits Jacob de Leeuw woonde is nu een struikelsteen met zijn naam aangebracht.
Vanwege werkloosheid volgde een verhuizing naar de Zaanstreek. Rotterdam werd een ver verleden voor mijn vader. Wormer was saai voor een stadskind. Op klompen kon je niet rennen en de exotische wijk hield op bij de Javastraat. Het lijntje met Rotterdam werd wreed verstoord op 14 mei 1940 toen Duitse bommenwerpers binnen een kwartier het oude centrum plat bombardeerden. Contacten braken af en dat wat ooit vanzelfsprekend was, verdween.
In het tweede oorlogsjaar trouwde mijn vader met mijn moeder en hij dook twee dagen na de huwelijksdag onder, waarna moeilijke jaren volgden. In de naoorlogse tijd werd ik geboren in een hecht gezin. Een van de vaststaande waarden in de opvoeding was de herdenking op 4 mei. Door de jaren heen wisten mijn broers, zussen en ik zo ongeveer wel wie Maurits was. Zijn naam werd op 4 mei genoemd, vlak voor die stille twee minuten, maar voor ons bleef hij een mysterie uit een ver verleden tijd. Maurits was ‘weg’ en we hoopten maar dat hij ergens op de aarde toch gelukkig was. Via de (papieren) telefoonboeken zocht mijn vader wel eens naar ‘de Leeuwen’, maar nooit klonk de stem van Maup of zijn broers bij het opnemen. Zo liet hij de geschiedenis los en ging op in zijn leven als hardwerkende vader van een jong gezin.
Bij het opruimen van de woning kwamen de foto’s tevoorschijn. Twee jochies in de schoolbank, verstild in de tijd en gevangen in vergeelde kartelrandjes rondom de sepiakleurige prent. Armen over elkaar, melancholieke blik in de donkere ogen, ze hadden broertjes kunnen zijn.
Bij het ouder worden kwamen de herinneringen opnieuw. Mijn vader schreef een gedicht voor Maup en zei dat hij dat graag had willen opzeggen bij wijze van Kaddisj; een laatste groet. (De Kaddisj is een gebed waarin God in zeer veel termen geprezen wordt. Er zijn verschillende vormen van Kaddisj. Zo is er de volledige Kaddisj, de halve Kaddisj, de Kaddisj van de rabbijnen en de Kaddisj van de rouwenden- bron Wikipedia.)
Wie kon toen vermoeden dat die ‘laatste groet’ 30 jaar later alsnog postuum verwezenlijkt zou worden? Onze vader stierf in 2015. Bij het opruimen van de woning kwamen de foto’s tevoorschijn. Twee jochies in de schoolbank, verstild in de tijd en gevangen in vergeelde kartelrandjes rondom de sepiakleurige prent. Armen over elkaar, melancholieke blik in de donkere ogen, ze hadden broertjes kunnen zijn. Het album verdween in een kast, samen met het gedicht.
Maar soms is er een juiste tijd en een juiste plaats voor een onaf gerond mysterie. In 2018 las ik ‘toevallig’ een advertentie van de Stichting Struikelsteen. Een struikelsteen is een messing herdenkingsplaatje, gemetseld in de stoep voor de voormalige woning van een holocaust slachtoffer. Ik belde de stichting omdat ik me de foto’s en het gedicht herinnerde, misschien konden zij eventuele nabestaanden vinden voor wie dit belangrijk kon zijn.
De volgende dag werd ik teruggebeld met het verzoek of ik de naam en het jaartal nog eens wilde herhalen. Er volgde papiergeritsel. Stilte. Getik op computertoetsen en een zucht. ‘Er gebeurt hier iets onverklaarbaars’, zei de stem aan de andere kant van de lijn. ‘ U biedt mij een foto aan van Maurits Jacob de Leeuw”? ‘Ja’ zei ik, en hield mijn adem in. Opnieuw een stilte. ‘Ik kan dit niet verklaren maar wij zijn op zoek naar zijn portret. Zeer binnenkort wordt er een herinneringssteen voor hem geplaatst en wij hebben nergens een foto van hem kunnen vinden. En nu stapt u, op dezelfde klik in de tijd waarin wij zijn herdenking voorbereiden, binnen met zijn foto! 76 jaar nadat hij vermoord is! Als úw Maurits dezelfde is als die wij zoeken, dan nodig ik u uit om in naam van uw vader aanwezig te zijn bij de ceremonie.’
Ook ik kon deze bijzondere synchroniciteit natuurlijk niet verklaren, maar het voelde als de letterlijke vorm van het gezegde: er is meer tussen hemel en aarde. Een maand later sta ik voor de woning aan de Newtonkade te Schiedam. Wie het nog niet geloofde, gelooft het nu. De herinneringsteen schittert in het zonlicht. De namen staan onverbiddelijk in het goud gegrift. Maurits de Leeuw en zijn zusje Rosa zijn van hieruit weggevoerd. De deur van de woning staat open, de trap is zichtbaar. Hier werden ze hardhandig opgepakt, de trap afgejaagd, de donkerte in. Maurits werd vermoord in Auschwitz, zo ook zijn zusje Rosa. In hetzelfde jaar waarin mijn ouders trouwden, trouwde ook Maurits met Elisabeth Slooves. Zij bleef voor eeuwig zijn 19-jarige bruid. Ook Elisabeth werd vermoord in Auschwitz.
De foto uit het album staat op een blauw fluwelen kleed naast het messing plaatje. Omwonenden en nabestaanden leggen witte rozen en steentjes neer. De rabbijn spreekt. De wens van mijn vader wordt ingewilligd, ik spreek het gedicht in zijn naam uit. De cirkel is rond. Vandaag kruisen de vrienden opnieuw elkaars pad. De kosmos neemt af en toe onafgemaakte kwesties van ons over, soms vanuit de ene eeuw in de andere. Wij mogen daarin een werktuig zijn, een stip in de tijd, een schakel die verleden en heden verbindt. Ik ben dankbaar dat ik die schakel mocht zijn.
Kaddisj voor Maup
Uit naam van haar vader sprak Marieke deze woorden uit in bij de ceremonie rond het leggen van de struikelstenen.
‘Maurits woonde in de Evastraat. Een hoofd vol zwarte krullen. Bruine ogen in een bleek gelaat. Zolang na de oorlog denk ik vaak aan Maup, mijn joodse vriend. Menig herinnering leeft nog bij mij. Die mij met hem verbindt Maurits de Leeuw, dat was zijn naam En alleen zijn naam is gebleven. Hij moest boeten voor het feit dat hij joods was, de vijand nam zijn leven. Een schrandere zoon van het al-oude volk. Terughoudend, maar ‘t beste van de klas. Een goede toekomst wachtte op hem. Doch alles ging op in rook en in as. Ik weet niet wanneer hij is gepakt. Ook niet waar zijn lot werd bezegeld. Hij was er één van die zoveel miljoen. Dat moordplan was gründlich geregeld! Hoe ouder ik word, hoe meer ik besef: die oorlog blijft met mij verweven. Vijf jaar van m’n leven waren het maar. Doch ‘ t stempelt je verdere leven. Hoe ouder ik word, hoe vaker ik denk. Aan dat leed dat voor velen bleef schrijnen. Slechts als ieder van toen zal zijn heengegaan. Dan pas zal die napijn verdwijnen.’
F.M. van den Berg, 13 april 1990.
