Herdenken: de tragische ontruiming van het Joods Werkdorp in Slootdorp

Door: Sandra Ooms

Andy Deutsch (Stichting Joods Werkdorp) vertelt: “De vluchtelingen waren vooral jongeren uit de meer gegoede Duitse/Joodse gezinnen met een hoge opleiding. Ze wisten niks van timmeren, koken of landbouw af. Daarom kregen ze in het werkdorp twee jaar de tijd om lessen te volgen in akkerbouw, melkvee houden, timmeren en metaal bewerken. Kennis die ze nodig hadden om na die twee jaar te emigreren naar een veiliger land zoals Canada, Palestina of Amerika en daar hun eigen eten te verbouwen en een huishouden te bestieren.”

De Duitse bussen

Rond 1938 kwamen er steeds meer Joodse vluchtelingen naar Nederland. Het antisemitisme in Duitsland werd verschrikkelijk, met als dieptepunt de Kristallnacht. Ondanks de Duitse onderdrukking konden de jonge mensen in Slootdorp een tijdlang leven en werken en hun opleiding afmaken. Maar rond 1940 werd vertrekken naar een ander land steeds moeilijker. Op 20 maart 1941 kwamen de bussen aan van de Duitsers. Jan Pieter Vorsteveld, één van de auteurs van het boek over de geschiedenis van het werkdorp ‘Het Joodse werkdorp in de Wieringermeer 1934-1941’ schreef hierover: “In de loop van de ochtend van donderdag 20 maart 1941 verschenen plotseling een zevental blauwe bussen van het Amsterdamse gemeentevervoerbedrijf aan de rand van de polder. In de bussen zaten Duitsers in burgerkleding, die een afwachtende houding aannamen. De meeste werkdorpers waren op dat moment op het land aan het werk. Ze hadden wel in de gaten dat er iets aan de hand was en dat de bussen voor hen waren gekomen, maar wachtten de loop der gebeurtenissen af en deden geen pogingen er vandoor te gaan, hoewel dat op dat moment nog wel mogelijk was. Om elf uur reden de bussen verder noordelijk langs de Waardweg in de richting van het werkdorp. Twee Duitsers in burger stapten uit, kwamen de brug over en vroegen aan de wachtende Kemmeren (werkleider Landbouw, JPV) naar het kantoor van de Stichting. Het was ondertussen twaalf uur geworden en alle leerlingen kwamen van het land binnen voor het middageten. Na het middageten werden de leerlingen om 13.00 uur zo snel mogelijk weer naar het land gestuurd. Wanneer de sirene ging, moesten ze terug komen. Niet lang daarna arriveerde een particuliere auto. Hier stapte de in uniform gestoken SS-er Willy Lages uit, die zich naar het kantoortje begaf. Lages gaf tevens opdracht de leerlingen te verzamelen. De sirene werd aangezet en iedereen spoedde zich naar het gemeenschapshuis. De leerlingen moesten zich opstellen in rijen van twee, op het grasveld voor het gemeenschapshuis. Ze mochten niets zeggen en ook niet naar hun kamer gaan. De bussen werden voor de hoofdingang opgesteld. Op voordracht van werkleider Kemmeren, directeur Herzberg werd aan de kant geschoven, mochten er in het belang van de voedselvoorziening een 60-tal leerlingen blijven, met name leerlingen die in de landbouwsector werkten.” 

De ontruiming op 20 maart 1941. - (Foto: aangeleverd)

Ze werden afgevoerd naar concentratiekamp Mauthausen

Een beruchte Gestapo-chef

Andy: “Bijna allemaal moesten ze mee in de bussen. Klaus Barbie, een beruchte Duitse Gestapo-chef, nam deze taak hoogstpersoonlijk op zich en was degene die de Nederlandse werkleider opdracht gaf om deze 60 mensen te selecteren. Een onmenselijke taak.” Ook enkele leerlingen in de tuinbouw en een tiental meisjes voor de huishouding mochten blijven. Opvallend was dat bij aankomst van de bussen in Amsterdam de circa 240 leerlingen naar de fabriek van Asscher, voorzitter van de Joodse Raad, werden gebracht en daar werden vrijgelaten. Daarna werden ze elders in Amsterdam gehuisvest. En konden hier ook tijdelijk hun opleiding hervatten, tot de razzia’s en deportaties begonnen. Vanaf deze locaties werden ze afgevoerd naar concentratiekamp Mauthausen. Op enkelen na zijn ze daar allemaal overleden. Andy “Het is een fijne gedachte dat in de jaren voor deze fatale dag vele Joden konden doorstromen naar veiligere landen, maar tot op de dag van vandaag herdenken we de jongeren die dit niet hebben gered.”

Herdenking 19 maart 

Nu, 82 jaar na de ontruiming, komen familieleden van oud bewoners en betrokkenen bij het monument van het werkdorp bij elkaar. Het werkdorp wordt dit jaar herdacht op zondag 19 maart, de dag voorafgaand aan de dag van de ontruiming. Tijdens deze herdenking wordt er een krans gelegd bij het monument ter nagedachtenis van de jongeren die nooit terugkwamen. De herdenking begint om 14.00 uur, er wordt een krans gelegd bij het monument en Andy spreekt een rouwgebed uit in het Hebreeuws, waarna er een moment van stilte volgt. Daarna wordt er koffie en thee geschonken in het hoofdgebouw en zijn er vijf lezingen. Iedereen die banden of affiniteit heeft met deze geschiedenis is welkom om de herdenking op de Nieuwesluizerweg 42 in Slootdorp bij te wonen. 

Lessen op scholen

De Stichting Joods Werkdorp staat niet stil, op diverse bassischolen in Hollands Kroon geven ze drie gastlessen rond 5 mei, gefinancierd door subsidie van de Hollands Kroonse uitdaging en het VFonds. Vorig jaar waren ze aanwezig op tien scholen. Dit jaar bezoeken ze zes scholen. De lessen gaan over antisemitisme, discriminatie, racisme en mensenrechten, de Tweede Wereldoorlog en informatie over wie de bewoners van het Joods Werkdorp waren. Meer informatie via: educatiejoodsewerkdorp@gmail.com of joodswerkdorpwieringermeer@gmail.com.

In memoriam: Ed Pach, betrokken en bevlogen bestuurslid Stichting Joods Werkdorp. 27 maart 1957 - 27 januari 2023.

Gedenkstenen Joods Werkdorp - AGHeeremansPhotography