Duitse roof: ‘Klokken uit de toren, oorlog verloren.’
Om hun oorlogsindustrie te voorzien van grondstoffen waren de Duitsers al vroeg in de oorlog op jacht naar metaal. In 1941 werden de metalen voorwerpen van Nederlandse burgers gevorderd, maar dat bleek lang niet genoeg. Vanaf 1942 moesten, ondanks de protesten, ook de kerkklokken er aan geloven. Dat proces verliep niet altijd soepel, veel kerkklokken doken onder: begraven op het kerkhof, in tuinen, of letterlijk, in sloten en vaarten. In Edam verdwenen de meeste klokken maar bleef, op nog steeds onduidelijke wijze, de luidklok in de Grote Kerk uit handen van de Duitsers. Maar Purmerend, Middenbeemster en Kwadijk zagen hun kerkklok verdwijnen op transport, en ook in Middelie werd hij ingeladen al vond deze weer zijn weg terug.
door Nelleke Vogel
Al in 1939 was in Nederland een inventarisatie gemaakt van de klokken in het land. Er zouden 9000 luid- en speelklokken zijn met een totaalgewicht van 3450 ton klokkenbrons. Er waren 28 carillons en 319 klokken van kerkhistorische, oudheidkundige of artistieke waarde. Deze werden gemerkt met een M, in de hoop dat ze bij een klokkenvordering gespaard zouden worden.
Alternatieve klokken
Het verwijderen en demonteren van de klokken uit de torens was een flinke klus en lag in handen van aannemersfirma P.J. Meulenberg. Binnen een jaar takelden Meulenberg en zijn medewerkers circa 6700 klokken naar beneden en brachten deze naar 24 opslagplaatsen in het hele land. Daar gingen de klokken per trein of boot op transport naar Hamburg, waar ze zouden worden omgesmolten. Veel dorpen en steden bleven stil achter al zocht men hier en daar naar alternatieven. Soms werd er een C-klok terug gehangen, en soms moesten gietijzeren kookpotten of oude stoomketels het luidwerk doen. In Kwadijk werd in plaats van de klok een stuk spoorrails bevestigd. Het geluid was volgens ooggetuigen ‘goed te horen’. Deze alternatieve klok bleef tot enkele jaren na de oorlog in gebruik.
Onder water
In Middelie werd de klok van de Nederlands Hervormde Kerk gevorderd en in januari 1945 samen met 226 andere geroofde monumentale kerkklokken afgevoerd met het schip Op Hoop van Zegen. Het schip liep echter vast op een ondiepte bij Urk, mede doordat de vuurtorenwachter die nacht, niet toevallig, de noodverlichting had gedoofd. Dankzij de sabotage van de aangenomen Urkse bergers, de gebroeders Hoekman, werd het schip verder ‘geholpen’ en verdween het, met klokken en al, onder water. Op 8 juni 1945 meldt de Noordhollandsche Courant dat ongeveer tien kilometer ten oosten van Urk men op dit schip is gestuit en dat spoedig met het bergingswerk wordt begonnen waarna de klokken naar hun oude plaatsen zullen worden terug gebracht.
De gemeente Middelie kon de klok voor een symbolisch bedrag terugkopen en weer ophangen op zijn oude plek. Maar toen de kerk in 1968 werd gesloopt dook deze klok nogmaals onder. Na lang vergeefs zoeken bleek in 1974 dat hij al die tijd was schuil gegaan onder een andere klok. In 1979 mocht de kerkklok zijn bewogen tijden afsluiten in een speciaal voor hem gebouwde klokkenstoel op het kerkhof, en was hij toch weer een beetje ‘thuis’.
Vervanging
Uiteindelijk zijn er zo’n 4700 klokken voorgoed verloren gegaan. De vraag naar nieuwe luidklokken na de oorlog was enorm en het duurde bijna tien jaar voor alle geroofde klokken waren vervangen. Op 10 december 1948 maakt de krant melding van de heuglijke komst van de nieuwe klok van de Beemster. “Men is reeds druk bezig het imitatiegeval in de toren te verwijderen om plaats te maken voor de nieuwe klok. Deze is in Heiligerlee gegoten. Het bekroonde randschrift is met sierlijke letters in de rand gegoten. Dit luidt: De Duitser maakte van de klok die ik vervang een oorlogswapen. Doch Beemster heeft, na ’s vijands val, uit oorlogskost mijn spijs geschapen.”
De Koepelkerk in Purmerend moest iets langer wachten op vervanging van de in 1935 geschonken Emmaklok. De nieuwe klok, mogelijk gemaakt door inspanning en inzameling van velen onder de noemer ‘laat de klok weer luiden’, werd op 22 juli 1951 plechtig in gebruik genomen.
Bron: Waterlands Archief Purmerend
Het Purmerends Nieuwsblad maakt in samenwerking met het Waterlands Archief in de aanloop naar 5 mei en de viering van 75 jaar vrijheid, een serie artikelen over de oorlogsjaren in de regio.
Foto links: De Mozes klok in de Grote- of St Nicolaaskerk te Edam die was goedgekeurd voor inbeslagname maar toch de vordering overleefde.
