Alebes en arebei
Het is een leuk voorbeeld van het verschijnsel waar ik vandaag over wil schrijven: 'stekeneus'. Dat is een tuinplant. Het woord is de streektalige variant van: steekneus. De bloem maakt een felle indruk; vandaar de naam.
Ik heb een flink aantal voorbeelden van het verschijnsel verzameld. Ik noem er een aantal: 'vogelekooi' (vogelkooi), 'eierekoek' (eierkoek), 'peperemunt' (pepermunt). Nog een paar en u kunt het Algemeen Nederlandse woord er zelf wel bij bedenken: 'eiereboer', 'serrevies', 'alebes', 'notemeskaat'.
In 'arrebeier' vinden we daarnaast nog een tweede streektalig element: de 'd' die als een j-klank verschijnt (arbeider). Een ander tweede element hebben we in: 'plasegeld' (plaatsgeld, geld dat je aan de kerk betaalde om zo recht te kunnen doen gelden op een vaste plaats in de kerk).
Nog wat voorbeelden: 'stekelepluk' (stekelpluk, een grote houten tang waarmee de boer stekels en ander onkruid op zijn land uittrok); 'pennewaar' (peignoir, een ochtendjas); 'appelepap'. Op elkaar lijken: 'arebei' (aardbei) en 'arepel' (aardappel) omdat in beide woorden de d-klank ontbreekt. En ten slotte: 'Kersemes' (Kerstmis): hier is de t-klank verdwenen.
'Eiereboer, serrevies, alebes, notemeskaat; u kunt het Nederlandse woord zelf bedenken'
Wat is nu het gemeenschappelijke in de 15 voorbeelden die ik hierboven heb gegeven? Antwoord: er is een extra lettergreep ingevoegd, de e-klank en wel die van 'de'. En dat steeds op de grens van twee lettergrepen.
Vraag is dan waarom dat gebeurt. Ik vermoed dat het hier om uitspraakgemak en/of woordritme gaat. Het verschijnsel is zeker op zijn retour; ik hoor het bijna nooit meer.
Op de grens van twee lettergrepen: daarmee is het dus wat anders dan het verschijnsel dat we tegenkomen in: mel(le)k, vol(le)k, gul(le)p, kol(le)k, 'Del(le)ft, wil(le)g. En in: ker(re)k, wer(re)k, ar(re)m, ber(re)k, pur(re)k. U ziet het: in deze voorbeelden gaat het om woorden die in het AN uit maar een lettergeep bestaan.
Henk Tetteroo
Reacties
Lezers A.P. Ruinard (Hoek van Holland) en Klaas Kelderman hebben via de mail antwoord ontvangen op hun reactie. Gerard van Vliet (Maasland) wijst erop dat er soms verwarring is over wat nu precies een hiep en wat een hakmes is.
Reacties zijn heel erg welkom. Schrijf naar:
Boliviastraat 20
2622 BL
Delft
Of mail naar: H.Tetteroo@gmail.com.