"We zijn gewend geraakt aan korte prikkels en kunnen niet meer ‘langzaam’ genieten."
"We zijn gewend geraakt aan korte prikkels en kunnen niet meer ‘langzaam’ genieten." (Foto: Adobe Stock)

Socialmedia-apps verslavend gemaakt door mensen uit gokindustrie

Zorg

‘Beeldschermmoe’ zou zomaar het woord van 2023 kunnen worden. iPhones, laptops, tablets en televisies zijn niet meer uit onze maatschappij weg te denken. Van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat staan we ‘aan’. Niet alleen voor werk, maar ook privé. Smartphone- en beeldschermverslaving wordt onderzocht als officiële verslaving, want de dopaminekick werkt hetzelfde als bij gokken. Wanneer verandert ‘gewoon’ scrollen in een obsessie? En welke effecten heeft dit op ons brein? Neuropsycholoog Mark Tigchelaar en verslavingsdeskundige Debbie Been leggen het uit.

Door Rosalie Buding 

Mark Tigchelaar studeerde neuropsychologie, is medeoprichter van FocusAcademy en auteur van het boek Focus AAN/UIT. Hij vertelt: “In een recent artikel las ik dat als we meer dan twee uur per dag naar een scherm kijken, onze aandachtsspanne verkleint. In de praktijk kijken we veel langer, zo’n vijftien uur. We zijn gewend geraakt aan korte prikkels. In het toilet, de lift of voor het stoplicht pakken we onze telefoon erbij. We kunnen niet meer ‘langzaam’ genieten. De informatiestroom is ook flink toegenomen.”

Social media zijn verslavend

Dit beaamt verslavingsdeskundige en gz-psycholoog Debbie Been. “Sinds de introductie van de iPhone in 2007 is het een verlengde arm geworden. Als je er eenmaal achter zit, is het heel moeilijk om te stoppen. Het is bekend dat mensen uit de gokindustrie zijn ingezet bij het maken van apps. De apps op je smartphone zijn zelfs verslavender gemaakt. Uit onderzoeken blijkt dat dit impact heeft op ons brein en lijf, onze concentratie en stemming. Dit vind ik een zorgelijke ontwikkeling. Waar ik mij over verwonder is dat als een kind van dertien bier krijgt of mag gokken, iedereen - terecht - in rep en roer is, terwijl we kinderen van een jaar oud al een iPad in de handen duwen. De langetermijneffecten kunnen we nog niet inschatten.”

Het is vooral een aandachtsprobleem’

Wat is het effect van deze continue stroom aan prikkels? Tigchelaar: “We willen alleen maar méér. Hierbij spelen meerdere mechanismen mee. Erbij willen horen en angstgevoelens, bijvoorbeeld. Een papieren krant lees je uit, maar aan een digitale krant komt geen eind. Daarom kun je na twee minuten weer van voren af aan beginnen met scrollen.” Socialmedia-apps weten precies op welk moment ze iets moeten laten zien. Bij gebruik komen endorfine, oxytocine en het gelukshormoon dopamine vrij. Het effect is volgens Been het meest vergelijkbaar met een gokverslaving: de verdoofde, ‘robotachtige’ uitstraling van mensen.  

Beeldschermverslaving beeldscherm verslaafd social media verslaafd social media verslaving offline focus social detox overprikkeld rosalie buding

Obsessief smartphonegebruik 

‘Gewoon’ scrollen verandert in obsessief gebruik als het je dagelijks leven beïnvloedt. Slecht slapen, emotionele instabiliteit: het zijn signalen dat je een verslaving hebt. Tigchelaar: “Social media werkt als verdoving. Je hoeft even niet te denken aan vervelende emoties. Dit werkt heel tijdelijk en put je lichaam uit, met name je brein.” Been: “Je ziet jongeren vaak foto’s maken en bedenken hoe en wanneer ze dat op Instagram posten, in plaats van dat ze genieten van het moment. Bij een verslaving speelt vaak een onderliggend probleem mee. De telefoon is een strategie om angsten of somberheid op te lossen. Er zitten ook voordelen aan, maar gecontroleerd gebruik is belangrijk.”

Onze persoonlijke relaties kunnen onder deze obsessie lijden. Iedereen kent wel een stelletje dat uit eten gaat en enkel oog heeft voor hun smartphone. Tigchelaar: “De telefoon garandeert dat je iets leuks gaat zien, wat niet altijd zo is bij een een-op-eengesprek of ontmoeting.” Als voorbeeld geeft hij de speeltuin. “Hier zie je vaak dat ouders de hele tijd op hun telefoon kijken. Welk signaal geef je dan af aan je kind?”

Social media: afkicken

Nieuwe generaties groeien op met beeldschermen en social media. Welk effect heeft dit op de ontwikkeling van kinderen en de concentratie die zij nodig hebben om te leren op school? Tigchelaar: “Ik zie dat hun aandachtsspanne steeds meer wordt aangevallen. Zie daar als wiskundeleraar maar tegenop te boksen.”

‘We gaan negatieve emoties uit de weg die juist tot vernieuwing kunnen leiden’

Been: “Net als volwassenen kunnen kinderen één taak tegelijkertijd in hun kortetermijngeheugen hebben. Multitasken werkt niet. Wat ook opmerkelijk is: bij kinderen gaan de ogen verkeerd groeien als ze vaak dichtbij op een scherm kijken. Er is een spectaculaire toename van kinderen die een bril nodig hebben, en een bril brengt beperkingen met zich mee. Je ontneemt jezelf daarmee eigenlijk een stukje vrijheid.”

Volgens de verslavingsdeskundige zijn onze hersenen ingericht op bevrediging. “Jezelf kunnen afremmen en controle zijn hersenfuncties die zich ontwikkelen in de pubertijd. Als je continu bevrediging nastreeft, ontwikkelen deze functies zich minder goed. Misschien is er straks een hele generatie die minder zelfcontrole heeft. Het is koffiedik kijken, maar de kans is reëel.” Jongeren zijn, zo blijkt uit onderzoek, ook slechter geworden in het lezen van non-verbale signalen. Been: “Door beeldschermen gaan we normale, negatieve emoties uit de weg die juist tot vernieuwing kunnen leiden. Ik vraag me af hoe zich dit gaat ontwikkelen, als nieuwe generaties alles oplossen met afleiding en kortermijnbeloningen. Er zijn helaas niet zulke veelbelovende onderzoeken over.”

Beeldschermverslaving beeldscherm verslaafd social media verslaafd social media verslaving offline focus social detox digitaal onderwijs mark tigchelaar debbie been rosalie buding

Gewenning of verslaving?

Is er een verband tussen beeldschermverslaving, een gebrek aan focus en burn-outs? Tigchelaar: “Bij burn-outs spelen meerdere componenten mee, maar deze factor blijft onderbelicht. Filmpjes kijken op social media is niet veel anders dan werken in Excel, hoewel het wel zo lijkt. Het is intensief en put ons brein uit.” Wat Been onder uitrusten verstaat is écht ontspannen. “Even lummelen, niks doen, mediteren of naar de sauna. Internetten of Netflixen kan er wel voor zorgen dat je je ontspannener voelt, dus het kan zeker helpen. Er is echter een groot verschil tussen gewenning en verslaving.” Mits je het op een goede manier aanpakt, is er dus niks mis mee om op deze manier stress los te laten. Maar, vervolgt Been, “Mensen die burned-out raken kunnen de leuke dingen niet meer opbrengen en hebben rust nodig, maar kijken nog wel vaak op hun scherm.” Dat werkt averechts.

Welk signaal geef je af aan je kind, als je continu op je telefoon zit?’

Hoe ziet de toekomst van ons beeldscherm- en socialmediagebruik eruit? Tigchelaar: “Ik denk dat dit twee kanten op kan gaan. Of we gaan naar een metaversie van de samenleving, of we gaan de barricades op door te laten weten: dit willen we niet.”

Beeldschermverslaving beeldscherm verslaafd social media verslaafd social media verslaving offline focus social detox smartphone mark tigchelaar debbie been rosalie buding

Socialmediaverslaafd: tips

Er zijn gelukkig verschillende manieren om de prikkels te weerstaan en weer in het moment te leven. “De eerste stap is bewustwording, weten wat voor impact beeldschermen hebben op je brein. Wees daarnaast selectief met welke meldingen je aan- of uitzet. Ik krijg alleen meldingen van mijn agenda. Veel meldingen zijn lokkertjes, dus verwijder de meeste apps van je telefoon en check ze bijvoorbeeld alleen op je laptop. Ook belangrijk: uit onderzoek blijkt dat een digital detox (abrupt stoppen, red.) niet werkt, maar structureel minderen wél”, aldus Tigchelaar. Je eigen concentratieboog is daarnaast van belang. “Hoe vatbaar je bent voor een beeldschermverslaving heeft ook te maken met interne factoren”, vertelt hij. Maar: ook wie gezond leeft, mentaal lekker in zijn vel zit én zich goed kan afsluiten van externe prikkels, komt niet volledig onder de invloed van beeldschermen uit. Tigchelaar: “Je kunt in een rabbit hole terechtkomen.”

Creëer vaker een keuzemoment voor jezelf: ‘Wil ik nu verder of niet?’

Been: “Ik leer mijn kinderen dat we ‘s ochtends geen beeldschermen gebruiken, maar eerst belangrijke taken afmaken. Tijdslimieten zou ik iedereen aanraden. Zo creëer je steeds vaker een keuzemoment: ‘Wil ik nu verder of niet?’ De kern is dat je jezelf steeds vaker afvraagt: ‘Heb ik dit nu echt nodig?’.” De jongere generatie zal volgens de expert vast een weg vinden om ermee om te gaan. “Maar: het is wel anders dan de tv, waar ouders vroeger voor waarschuwden, want het is anders ingericht. Er zijn ook veel positieve gevolgen, zoals tegenbewegingen: mensen die bewust ‘saaier’ willen leven en niet aan de rat race meedoen. Mooi om te zien dat we er uiteindelijk altijd onze eigen draai aan kunnen geven.

mark tigchelaar debbie been social media verslaving social media verslaafd social media afkicken focus smartphone verslaafd rosalie buding
Neuropsycholoog Mark Tigchelaar en verslavingsdeskundige Debbie Been. Foto’s: aangeleverd

Door Rosalie Buding
Reageren? Dat kan via rosaliebuding@rodi.nl.