Hoe een verboden volksfeest in 1832 volkomen uit de hand liep

Algemeen
Omstreeks 1910 werden op het Kerkplein wedstrijden ‘tonsteken’ gehouden, variant op het bekende ringsteken.
Omstreeks 1910 werden op het Kerkplein wedstrijden ‘tonsteken’ gehouden, variant op het bekende ringsteken. (Foto: Aangeleverd)

HEEMSKERK - Het was best vreemd, de eerste week van september zonder wielerronde, zonder harddraverij en zonder uitgelaten feestgangers in en om de tenten in het centrum van Heemskerk. En zonder luide muziek uit de speakers van de kermisattracties achter het gemeentehuis.

Dit jaar bleef het stil, op sommige momenten zo stil dat je bijna een speld kon horen vallen. De coronapandemie zorgde ervoor dat Heemskerk dit jaar geen feest kon vieren.

Niet de eerste keer

Overigens was het niet de eerste keer dat een epidemie ervoor zorgde dat er geen volksfeesten gehouden konden worden. In 1832 ging de kermis niet door vanwege een cholera-uitbraak. De gouverneur van Holland verbood alle kermissen en sloot alle drankgelegenheden. Maar Heemskerkers, eigenwijs als ze waren, trokken zich niets aan van die sluiting. Zij vierden tóch feest. En dat liep behoorlijk uit de hand. De dronken, dan wel aangeschoten klandizie van Jan Jansz. Duin in herberg De Star begon op een gegeven moment zelfs luidkeels te roepen om de komst van een muzikant, een speelman.

En toen die was gevonden, werd hij op een tafel gezet om te spelen en te zingen. Maar toen de brave borst, moegespeeld, wilde ophouden, kreeg hij de toorn van de lallende massa over zich heen. Doorspelen moest ie, want anders…

Toen de brave borst, moegespeeld, wilde ophouden, kreeg hij de toorn van de lallende massa over zich heen

Onder bedreigingen van de dronken Heemskerkers ontkwam de brave ziel er niet aan om steeds maar door te gaan. En dat terwijl de sfeer steeds grimmiger werd.

Burgemeester Klaas Klaasz. Limmen stond op een gegeven moment op het punt om de veldwachterij te laten ingrijpen. Dat hij daar uiteindelijk van afzag, zo liet hij de gouverneur naderhand weten, kwam door zijn vrees voor rellen. Zo ver was het uiteindelijk ook niet gekomen.

Cholera en pokken

In 1849 heerste er opnieuw cholera in het land. Maar omdat de ziekte Heemskerk nog niet had bereikt mocht de kermis toch doorgaan. Maar toen tegen het einde van augustus de cholera toch te dichtbij kwam, besloot men alsnog tot afgelasting.

In 1871 ging Nederland gebukt onder een pokkenepidemie. En ook nu kwam van hogerhand het verzoek geen kermis te vieren. In de gemeenteraad heerste daarover verdeeldheid. Het ene kamp vond dat het advies van de Gouverneur van de Koning moest worden opgevolgd, het andere kamp wilde de kermis wel laten doorgaan. Uiteindelijk kwam er een compromis uit de bus, waarin de gehele raad zich kon vinden.

Van oorsprong was de kermis eigenlijk een kerkelijk feest

Aan Gedeputeerde Staten van Holland werd gevraagd om de kermis te vervangen door een Volksfeest van één dag. Op 23 augustus werd goedkeuring ontvangen.

Van oorsprong was de kermis eigenlijk een kerkelijk feest. Het was het gedenkfeest ter gelegenheid van de kerkwijding of de patroonheilige van de kerk. Op die dag (voor Heemskerk was dat 10 augustus, de naamdag van de heilige Laurentius) was er een plechtige hoogmis. De kerkmis. Vrienden en familieleden die naar elders waren ‘uitgewaaierd’ kwamen die dag bij elkaar om de banden weer eens aan te halen. Deze ontmoetingen vonden veelal plaats in herbergen en andere drankgelegenheden. Rondtrekkende kermisgezelschappen verhoogden de sfeer met muziek, kramen met etenswaren, bezienswaardigheden en kansspelen.

Door de eeuwen heen is door de autoriteiten bij herhaling geprobeerd om de kermis in te perken of zelfs af te schaffen. Vooral na de Reformatie, in de zestiende eeuw, nam de druk toe om de kermissen te verbieden.

Door de autoriteiten is bij herhaling geprobeerd om de kermis in te perken

In Nederland mochten katholieken geen openbare feesten vieren, dus ook geen Kerkmis. Dat het fenomeen kermis toch kon blijven bestaan, was te danken aan het feit dat ze voortaan door het leven gingen als jaarmarkten.

Volksfeest van één dag

In 1908 besloot het gemeentebestuur om de kermis af te schaffen en te vervangen door een volksfeest. Het verschil was dat een kermis drie dagen duurde en een volksfeest maar één dag. In 1925 werd een verzoek ingediend om het volksfeest toch maar weer te veranderen in een kermis, omdat de inwoners van Heemskerk naar de omliggende gemeenten trokken om daar hun geld te verteren. Dat was een steekhoudend argument om het volksfeest met een dag te verlengen. En op deze extra dag werd de kortebaandraverij geïntroduceerd, op de Marquettelaan. Eerst nog onofficieel, maar sinds 1926 officieel. Pas in 1965 besloot de gemeenteraad om de kermis te verlengen naar drie dagen.

Simon de Wit

Drukte bij het 'tonsteken'.