De Westlander en zijn moNUment: De Oude Kerk van Naaldwijk
De jaarlijkse bloemententoonstelling, een afscheid, zo maar een feest, een concert of de nieuwjaarsreceptie van gemeente Westland, het zijn eigenlijk allemaal mooie gelegenheden die je iedere keer weer, kennis laat maken met een uniek gebouw. Dat gebouw is de Oude Kerk aan het Wilhelminaplein te Naaldwijk. Een monumentale kerk van ca 550 jaar oud die vlekkeloos dergelijke evenementen aankan, dat is toch eigenlijk heel bijzonder. Het interieur van die kerk kent vele bijzonderheden en alleen al over de gebeurtenissen in deze kerk kan met gemak een boek worden geschreven. Deze aanvankelijk katholieke kerk hield tot de reformatie de naam van de patroonheilige Adrianus. Bij de protestanten worden kerken niet vernoemd naar heiligen. Na de brand ten gevolge van blikseminslag op 3 december 1472, werd de kerk herbouwd op zijn bestaande fundamenten, waar eerder een lagere kerk stond. Dit is aan de hand van de verwerkte steenformaten nog duidelijk te zien. Tijdens deze herbouwperiode werd de kerk waarschijnlijk ook voorzien van de twee zijbeuken, die werden afgerond met twee kapellen. Tevens voorzagen de plannen erin om de kerk op termijn in westelijke richting te kunnen verlengen en de toren daar weer voor opnieuw en mogelijk ook nog hoger te kunnen optrekken. Het gebouw was voorzien van 7 altaren en nog steeds van een prachtige 15e-eeuwse koorhek, dat als scheiding tussen het middenschip en het koor van de kerk fungeert.
Voor de brand
De toren van deze kerk is ouder en werd al in de 13de eeuw gebouwd en bleef bij de brand gespaard. Maar deze moest wel met de kerk worden verhoogd, om zowel een esthetisch correcte, als bouwkundige juiste aansluiting met de kerk te verkrijgen. Al in 1307 verbond Willem I van Naaldwijk een kapittel (college) van zes kanunniken (priesters) en een deken (leidinggevende priester) aan de kerk. De kanunniken werden aangesteld om naast het verzorgen van liturgische diensten voor de familie van Naaldwijk, die toen het patronaatsrecht bezaten, ook de administratie voor hen bij te houden. Verder gaven zij les en hadden het beheer van de Librije (bibliotheek). Dit kapittel werd in de tijd dat Willem II van Naaldwijk, uitgebreid met nog eens zes kanunniken. Bovendien was in zijn testament sprake van de schenking van 105.000 stenen en 90 hoed (1 hoed ca 12,5 liter) kalk, terwijl er ook al 70.000 steen klaar stonden om verwerkt te worden voor de verbouwing van deze kerk. Algemeen gaat men er ook vanuit dat die lagere kerk en toren in de 13de eeuw, als vervanging van een nog eenvoudiger houten of tufstenen kerk uit de 12de eeuw, was gebouwd.
De ringbebouwing
Om de kerk ontstond, door de bebouwing van huizen, al vroeg de karakteristieke ringbebouwing zoals wij die tot op de dag van vandaag kennen. Aanvankelijk was dit begrensd door een lage muur. In het stuk ‘De pastoors en de Pastoorshuizen van Naaldwijk tot de reformatie’ van dhr. H. Groenewegen, lezen we dat er vijf hofsteden (een hofstad is een erf waarvan de bebouwing is verdwenen) ten zuiden van de kerk liggen. Ze grenzen aan ‘die kercmure’ en men mag ‘al dat lant daerof betymmeren’ en ‘’op die kercmure husen bouwen’. De kerkmuur is de ringmuur rond de kerk die we zien op een afbeelding uit het kaartboek uit 1643 gemaakt in opdracht van Sijmon Heijricxs van Catshuijsen. Hij was rentmeester en kastelein van het paleis te Honselersdijk en trad vaker op als gemachtigde van Frederik Hendrik, die uiteindelijk door vererving de patronaatsrechten kreeg. Binnen de ringbebouwing was het kerkhof en werden de mensen dus begraven. Naast de kerkmuur zien we ook een ring van bomen zodat er een zekere scheiding was en men er kon lopen. Deze bomen werden eind 19de eeuw vervangen door een muurwerk met een hekwerk erop. In de vorige eeuw werd deze muur met hekwerk vervangen door de huidige lange muur. Rond de oude kerk treffen gelukkig nog veel bebouwing uit vroeger tijd aan. Deze bebouwing heeft nu veelal een Rijks- of Gemeentelijke-monumentale status. Zoals de 3 woonhuizen Kerkstraat 3, 4 en 5, het voormalige ‘pastoershuys’ Kerkstraat 8 en 9, het Heilige Geesthofje, de oude Pastorie van de Hervormde kerk, nu Bij5 en de misschien net verplaatste pomp, die voor hun deur staat of stond. Deze genoemde gebouwen met de Oude kerk, het oude Raadhuis nu van Daalen Optiek op Wilhelminaplein 2 en de overzijde het voormalige café op Wilhelminaplein 34 vormen met elkaar het fraaie decor van het Wilhelminaplein, dat op dit moment een herinrichtingingreep ondergaat.
Luther
31 oktober a.s. is het precies 500 jaar geleden dat Luther een brief stuurde naar zijn bisschop, Hiëronymus Schulz van Brandenburg en ook naar de Maagdenburgse aartsbisschop Albrecht. Hierin verzoekt hij de aartsbisschop de ‘Instructio summaria’ te herroepen. Lees het als een verzoek de officiële kerkelijke wetten te wijzigen. In deze brief, die bewaard is gebleven, waren de bekende 95 stellingen opgenomen. De stellingen waren in concept door de Dominicaanse priester Johann Tetzel opgesteld. Deze ‘95 stellingen’ stelden de handel in aflaten aan de kaak. Waardoor de rijken uit die tijd de vergiffenis van hun zonden konden afkopen van de paus. Luther vond het onrechtvaardig dat de rijken zo geen boetedoening hoefden te doen wanneer ze kwamen biechten. Of hij de 95 stellingen die hij in de brief uit 1517 ook daadwerkelijk aan entreedeur van de slotkerk van Wittenburg vastspijkerde wordt al langer in twijfel getrokken. Luther was overigens niet uit op een afsplitsing van de Rooms katholieke kerk, zijn doel was misstanden en dwalingen uit de weg te ruimen. Uiteindelijk verspreidde deze denkbeelden zich snel over alle Europese landen, mede door de uitvinding van drukpers. En omdat de kerk de kritiek meer bestreed door dreigement en geweld dan gesprek, leidde dit op den duur tot afsplitsingen. De Vroege Reformatie verliep in Naaldwijk betrekkelijk rustig, tijdens de invallen van de watergeuzen april 1572 werd er veel vernield in de toen nog oude Adrianus Kerk.
Hoe ging het verder in Naaldwijk
Ook in Naaldwijk heeft dit er uiteindelijk voor gezorgd dat de kerk na de reformatie overging naar de aanhangers van het protestantisme. Op 19 juli 1572 vond de laatste katholieke viering plaats, terwijl op 9 augustus dat jaar, de eerste dienst naar de nieuwe religie werd gehouden. In het kerk-register staat daarover het volgende ‘Upten 9 augusti anno 1572 es die ierste openbaire predicatie geschiet inde kercke tot Naaldwijck nae den Woirde Gods’. Dat ging niet zonder slag of stoot, zonder toestemming werd de Oude Kerk in gebruik genomen. Heel interessant in dit verband is het te lezen van ‘De Reformatie in het Westland (1525-1580)’ van Leo Duifhuizen op pagina 137 van het nieuwe Historisch Jaarboek 2017 van het Genootschap Oud-Westland. De bouwkundige aanpassingen aan de Oude Kerk te Naaldwijk door de komst van het Protestantisme zijn beperkt gebleven tot het verwijderen van beschadigde altaren, het verwijderen van het voorportaal voor de entree en de sloop van de doopkapel in 1863. Wanneer we de eerder genoemde afbeelding uit het kaartboek van 1643 vergelijken met de prent van Andries Schoenmaker uit 1729, dan zien we op beide afbeeldingen zowel de linker aanbouw voor, het entreeportaal voor de toren als de doopkapel. Tevens een topgeveltje tussen de entree en de doopkapel. Tot slot zien we op de kaart uit 1643 ook nog de twee oude uitgebouwde toegangen links en rechts in de langsgevel. De beide uitbouwen zijn verdwenen. Verder ook twee verdwenen okselbebouwingen aan de noordwestzijde en de zuidoostzijde van de vieringruimte. De laatste restauraties uit 1935 en 2010 hebben uiteindelijk de huidige vorm en het interieur van deze prachtige oude kerk grotendeels bepaald.
Wilt u reageren op dit artikel of bent u ook bezitter of bewoner van een gemeentelijk monument? Mail dan naar pamvdvalk@gmail.com. Deze rubriek kwam tot stand in samenwerking met de monumentencommissie van de gemeente Westland. Bronnen: Het boekwerk Naeltwick 800 jaar, de kerkgids ‘de Oude Kerk van Naaldwijk’ en het Westlands Museum.
