Migrantengeschiedenis op de oude begraafplaats aan de Nieuwstraat

Cultuur
De Oude Begraafplaats aan de Nieuwstraat: vol migrantengeschiedenis.
De Oude Begraafplaats aan de Nieuwstraat: vol migrantengeschiedenis. (Foto: Waterlands Archief)

PURMEREND - Open Monumentendag 2021 staat in het teken van het thema Jouw monument is mijn monument met daarbij aandacht voor inclusie. De Oude Begraafplaats aan de Nieuwstraat in Purmerend is één van de oudste monumenten van de stad. De oudst bekende ‘bewoonster’ werd geboren in 1767, het oudste zichtbare graf is uit 1840. Het oude, 17e-eeuwse gedeelte ligt onder de huidige, nog bestaande graven. Vanwege die ouderdom is de begraafplaats een interessante locatie voor onderzoek naar inclusie, want verschillende graven zijn te koppelen aan migrantenfamilies. Op basis van onderzoek door Alex Vallentgoed (Stichting Behoud en herstel Oude Begraafplaats Purmerend) en het Waterlands Archief is gebleken dat diverse (nakomelingen van) migrantenfamilies hun laatste rustplaats op de begraafplaats hebben gekregen. Zaterdag 11 september kan de begraafplaats tijdens Open Monumentendag worden bezocht en zijn vrijwilligers van genoemde stichting aanwezig om belangstellenden te informeren.

Zaterdag 11 september, open Monumentendag

Beschouwen we het huidige terrein van de begraafplaats, dan gaat het vooral om protestantse families. Bij de meeste migrantenfamilies gaat het om hen met een Duitse afkomst die in hun vaderland evangelisch-luthers werden gedoopt. In Purmerend werden zij lidmaat van de evangelisch-lutherse kerk en/of werden uiteindelijk Nederlands hervormd. Nemen we echter in ogenschouw dat de begraafplaats groter is geweest, dan zullen er ook (nazaten van) katholieke migrantenfamilies zijn begraven op het, nu niet meer aanwezige rooms-katholieke gedeelte. Maar vanaf 1876 werden zij ter aarde besteld op de RK begraafplaats aan de Overwheersepolderdijk en werd het katholieke deel van de Oude Begraafplaats geruimd. Tegenwoordig is dit een parkeerplaats. Naar katholieke migranten is in het kader van de komende Open Monumentendag geen gericht onderzoek verricht. Het is evenwel bekend dat op de begraafplaats aan de Overwheersepolderdijk katholieke, onder andere uit Duitsland afkomstige (nazaten van), migranten werden begraven.

Banket familie Apken

In dit artikel kijken we naar enkele families waarvan vandaag de dag nog grafzerken te vinden zijn op de begraafplaats aan de Nieuwstraat. Aan de orde komen de families Apken, Dinkla, Kappel, Potgiesser, Siemer, Waterhout en Wiebols. Sommige familienamen zullen beslist (nog) bekend klinken. Allereerst de familie Apken. Begin 19e eeuw vestigde banketbakker Carel Ludwich Apken zich in Purmerend, hij was afkomstig uit het Duitse Jever (Oost-Friesland). Hij trouwde in Purmerend met Johanna Geertruida Suidema. Zijn zoon, kleinzoon en achterkleinzoon zetten de banketbakkerij voort en dat betekende dat generaties lang Purmerenders konden genieten van het banket van de Apkens. Volgens overlevering zou mevrouw Apken-Pijselman, gehuwd met Karel Fredrik Apken, telkens haar vingers hebben afgelikt voordat ze een volgend gebakje in het doosje deed. Maar of juist die handeling haar gebak zo geliefd maakte vertelt de overlevering jammer genoeg niet…

Tekst loopt door onder afbeelding


Nota Apken. (Foto: Waterlands Archief)

Jacob Dinkla

Johann Heinrich Dinkla, geboren in Bockhorn (eveneens Oost-Friesland), en zijn uit het nabije Wittmund afkomstige vrouw Anna Rebekka Johansson, verlieten in de eerste helft van de 18e eeuw hun Heimat. Grote kans dat economische motieven ook bij hen een rol hebben gespeeld om te emigreren. Hun kinderen en verder nageslacht werden geboren in Beemster en later Purmerend. Eén van hen was Jacob Dinkla die in 1870 in Purmerend ter wereld kwam als zoon van Sijbrand Dinkla en Pietertje Peek. Sijbrand had een smederij in de Weeshuissteeg. De kleine Jacob was nog maar drie jaar oud toen zijn vader overleed, een jaar later stierf ook zijn moeder. Jacob werd opgenomen in het weeshuis aan de Willem Eggertstraat, zijn inschrijving is teruggevonden in de administratie van het huis. Aangetekend staat ook dat voor hem en zijn zusje Trijntje in 1874 hun financiële erfenis ter waarde f 55,36 werd vastgezet op de spaarbank. Een andere mooie bron waaruit we Jacob een beetje leren kennen is het militieregister. Jacob Dinkla moest in 1890 worden gekeurd voor de dienstplicht, waarvan hij overigens werd vrijgesteld omdat hij ‘Eenig zoon’ was. Maar aardig is het signalement dat van hem werd opgemaakt. Zo mat Jacob 1631mm, had grijze ogen, een gewone neus en bruin haar en was schilder van beroep.

Zangeres Anna Kappel

Al is de bekende, in Purmerend geboren concertzangeres Anna Kappel (1875-1967) niet in Purmerend begraven, dat geldt wel voor enkele familieleden van haar: broer Christiaan Christoffel Kappel (1864-1934), diens gelijknamige zoon, dus Anna’s tantezegger, haar halfzusje Maartje Kappel (1868-1933) en haar stiefbroer Simon Groen (1853-1911). Onderzoek heeft aangetoond dat de voorouders van Anna uit Duitsland en Frankrijk kwamen. Haar voorvader Jean Christoffel Kappel was een in 1748 in Frankfurt geboren geweermaker, gehuwd met Anna Maria Foukau. Zij kwam in 1753 in het Franse Lunéville ter wereld. Na omzwervingen kwam het echtpaar Kappel-Foukau in Monnickendam terecht en hun nazaten onder andere in Purmerend.

Tekst loopt door onder afbeelding


Anna Kappel (Foto: Waterlands Archief)

De familie Potgiesser

Maar liefst drie kinderen van bakker Johan Adam Potgiesser (1759-1831) uit het Duitse Wickrath, dat ongeveer vijftien bij Roermond over de grens ligt, emigreerden naar Nederland. Twee van hen vestigden zich in Purmerend en omgeving en de derde zoon in Zaandam. Zij zorgden gezamenlijk voor veel nageslacht dat uitwaaierde over de wijde omgeving. Enkele Potgiessers werden in Purmerend begraven, waaronder veehouder Godfried Potgiesser en zijn vrouw Trijntje Hille (dochter van de migrant Hermann Diederich Hille uit Ostercappeln bij Osnabrück). Drie kinderen van dit echtpaar werden ook op de begraafplaats begraven: Hendrik, Maartje en Adam en van laatstgenoemde de dochters Trijntje en Antje.

Stukadoorsfamilie Siemer

Johann Gerhard Heinrich Siemer (in 1854 geboren in Wardenburg, omgeving Oldenburg) koos voor een beter bestaan in Noord-Holland en vestigde zich na enkele andere woonplaatsen uiteindelijk in Purmerend als stukadoor en werd naderhand opgevolgd door zijn gelijknamige zoon. De familie Siemer was niet de enige Duitse stukadoorsfamilie in Purmerend. Hetzelfde gold voor de familie Teepe. Adolph Heinrich David Teepe, geboren in 1842 te Oldenburg (Duitsland) vestigde zich in 1879 met zijn gezin in Purmerend waar ze door de jaren heen woonden en werkten in de Willem Eggertstraat en aan het Schipperspad. Van hen zijn echter geen gegevens gevonden in relatie tot de Oude Begraafplaats aan de Nieuwstraat.

Tekst loopt door onder afbeelding


Johann Gerhard Siemer (1917) (Foto: Waterlands Archief)

Nazaten van Harmen

In 1920 werd Dirk Waterhout begraven, zijn vrouw Jannetje Voogd in 1922. Zou Dirk hebben geweten dat zijn grootvader Harmen Waterhout in 1827 in het Duitse Lippe werd ingeschreven als Waterholsz? Deze Harmen woonde met zijn Nederlandse vrouw Grietje Sagt in Wijdewormer en later in Beemster. Verschillende van hun kinderen en kleinkinderen waren in Beemster werkzaam als warmoezenier. Tot vandaag de dag zijn sommige nazaten van de familie Waterhout actief ‘ in het groen’. Tuincentrum Intratuin werd namelijk als De Meidoorn in 1965 door nazaten van Harmen Waterholsz gestart. De in 1920 overleden Dirk Waterhout echter, koos voor een heel ander beroep, hij was in Purmerend werkzaam als zadelmaker en behanger. Dirk en zijn vrouw woonden Achter de kerk en in de nabije Bult(straat), destijds de verbinding tussen de Nieuwstraat en de Breedstraat.

Tekst loopt door onder afbeelding


Grafzerk Waterhout-Voogd (Foto: Waterlands Archief)

Laatste rustplaats..

Wie over de oude begraafplaats wandelt, komt enkele grafzerken tegen die herinneren aan telgen van de familie Wiebols. Bernard Wilhelm Hubert Wiebols werd in 1866 geboren in de plaats Berge in Pruisen en behoorde in Purmerend tot de notabelen. Weliswaar geëmigreerd, haalde hij zijn bruid naar Nederland want hij trouwde met Marie Helene Franciska Weber, een meisje uit Melle. Van het echtpaar Gerhard Erich Wiebols (een broer van Bernard Wilhelm Hubert) en Margarethe Wilhelmina Meijer (afkomstig uit het Duitse Berge) bleef een Duitstalige huwelijksadvertentie in Schuitemakers Purmerender Courant uit 1898 bewaard. De Wiebolsen waren werkzaam in de kledingbranche en daarnaast ook maatschappelijk zeer betrokken. De broers waren beiden betrokken bij ‘t Nut van het Algemeen Belang terwijl een nazaat van hen medeoprichter was van korfbalvereniging BEP. Niet alle, op de Oude Begraafplaats begraven Wiebolsen overleden in Purmerend. Maar volgens hun uitdrukkelijke wens werden sommigen toch in de marktstad begraven. Eén van hen was Ernst Wiebols, in 1938 overleden in Semarang (Nederlands-Indië). Zijn weduwe zorgde ervoor dat haar geliefde echtgenoot na een lange bootreis van bijna een halfjaar uiteindelijk aan de Nieuwstraat zijn laatste rustplaats kreeg in graf B268.

De bronnen

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van diverse bronnen uit het Waterlands Archief in Purmerend, enkele genealogische websites waaronder die van genealoog Jaap van Kuler uit Purmerend en literatuur waaronder het boekje ‘De mummie van Purmerend’ (2020), geschreven door Alex Vallentgoed.

Tekst: Margreet Lenstra (Waterlands Archief ism Alex Vallentgoed