‘Er hangt een sfeer van frisheid in de stad’
ZAANSTAD – Zaanstad zou eigenlijk een stad moeten zijn met 300.000 inwoners. Met een stadscentrum in de Kalverpolder tussen het St. Michaël College en Wormerland. Alle industrie zou langs het Noordzeekanaal moeten komen waarbij een deel van Assendelft en Westzaan opgeofferd moest worden voor één groot industrieterrein tot aan Beverwijk. Zaanstreek Noord was de plek voor woningbouw. Wilde plannen over Zaanstad die er niet, of deels wel, zijn gekomen. In het kader van 50 jaar Zaanstad spraken we met historicus, docent, bestuurlijk adviseur en ex-wethouder Hans Luiten over het ontstaan van Zaanstad. Wat heeft het de bewoners opgeleverd? Waarom was het samenvoegen van de Zaandorpen nodig?
Door Dirk Karten
50 jaar Zaanstad: historicus Hans Luiten over de voor- en nadelen
Historicus, docent, bestuurlijk adviseur en ex-wethouder Hans Luiten. (Foto: Joop van Putten)
“De discussie of je verschillende dorpen moet samenvoegen tot één stad begon eigenlijk al in 1800 op initiatief van Napoleon. De eerste serieuze poging om tien Zaandorpen onder één bestuur te brengen werd in 1921 gedaan door Klaas ter Laan. Hij was van 1914-1936 burgemeester van Zaandam. Deze eerste sociaal-democratische burgemeester van Nederland keek daarbij naar hoe wethouder Wibaut in Amsterdam de buurdorpen annexeerde. Dat model wilde hij ook in de Zaanstreek doorvoeren”, steekt Hans Luiten van wal.
Nieuwe poging
Die poging mislukte want Ter Laan kreeg de kous op de kop door het Provinciebestuur. In 1928 deed VVV-directeur Dinkelberg een nieuwe poging. Toen was er al de gedachte dat buurgemeente Amsterdam de Zaanstreek winst op kon leveren door het bezoek van toeristen die in dat jaar de Olympische Spelen bezochten. Zijn brede visie strookte niet met hoe er in de Zaanstreek nog werd gedacht over elkaars gemeente bezoeken. Tussen Zaandijk en Wormerveer was er zelfs een slagboom en werd er nog tol geheven…
Eerst terug naar de vraag waarom was samenvoeging überhaupt nodig?
“Een van de motieven was eerlijker de voorzieningen delen. Zowel nutsvoorzieningen als scholingsmogelijkheden. Neem de technische school in Zaandam (die pas later de naam Jedeloschool kreeg-red.). Daar werden technische vakopleidingen gegeven. Hard nodig in de industrierijke Zaanstreek. Tegelijk kwam de vraag op tafel wie betaalt het? Is dat de gemeente Zaandam en mogen er alleen Zaandamse jongelui naar die school?”
De Provincialeweg is er gekomen dankzij de ... Provincie!
Tram naar Zaandijk?
Plannen om te groeien en samen te werken bleven steken of kwamen moeizaam van de grond door bestuurlijke onenigheid. “Zaandijk wilde een tram aanleggen, Koog aan de Zaan niet. Er stond een gashouder in Zaandam en Wormerveer. Zaandijk en Koog moesten voor aansluitingen in hun dorpen aankloppen bij de buren. Een snelle doorgaande weg bestond niet. Het was de Provincie die doordrukte dat de Provincialeweg werd aangelegd”, zegt Hans Luiten.
Terug naar de vorming van Zaanstad. Wat gebeurde er verder?
“Ook de Duitsers wilden er één gemeente van maken. Maar wat deden de Zaandorp-besturen? Die stelden een commissie in om dat te onderzoeken. En je weet, daar hoor je dan weinig meer van…”, lacht Hans als hij een parallel trekt met wat er vandaag de dag nog gebeurt met hete hangijzers.
Dan wordt het stil rond de vorming tot de jaren zestig. Wel wordt een deel van de plannen uitgewerkt, zoals de aanleg van industrieterreinen langs het Noordzeekanaal. Zo werd de Achtersluispolder het oudste industriegebied van Nederland.
De Zaanse industrie zou van de Achtersluispolder tot aan Beverwijk tegen het Noordzeekanaal verzameld moeten liggen. Logisch dat bedrijventerrein HoogTij daar dus ligt...
Schermen met werkloosheid
“En als er bezwaar kwam tegen het opofferen van de polders en natuur, werd er gelijk geschermd met ‘wil je dat er weer werkeloosheid komt?’ verwijzend naar de crisisjaren. Dat wilde niemand en dus groeide de Zaanse industrie.
De industriële groei in de Zaanstreek sloot ook aan op plannen die Joop den Uyl had voor het Amsterdamse havengebied. Daar wilde hij een soort Pernis van maken. Wie nu naar de overkant kijkt en de grote ruwe aardolietanks ziet, snapt dat een deel van deze plannen dus wel zijn uitgevoerd.
Kalverpolder als stadscentrum
Hans Luiten laat een kaart zien met daarop de plannen hoe de Zaanstreek eruit zou moeten gaan zien. Je gaat daardoor snappen waarom bijvoorbeeld het St. Michaël College op zo’n rand van de polder staat.
De Kalverpolder zou het centrum van Zaanstad moeten worden.
“Daar zou een complete wijk omheen moeten liggen. Het Guisveld zou volgebouwd moeten worden met woningen. Het voormalige stadhuis was niet voor niets in Rooswijk neergezet. Westerkoog (plan Havezathe) had een groenstrook moeten blijven. De bouw is er doorgedrukt door de toenmalige burgemeester van Koog, zonder goed na te denken over de ontsluiting. Tot op de dag van vandaag is er strijd over permanente openstelling van de busbrug. Dit is nou precies zo’n voorbeeld waarom het goed is dat Zaanstad één gemeente is geworden. Niet als Zaandorp aan je eigen belangen denken, maar een brede stadsvisie laten zien.”
Westerwindpad als snelweg
Op de plattegrond die Hans Luiten laat zien valt nog wat op. De weg met de vreemde haakse bocht tussen de noordkant van Westerkoog richting Westzaan is niet te zien. Deze weg had er nooit mogen liggen. In het plan zou het Westerwindpad (fietspad tussen Westzanerdijk en Westerkoog) een snelweg moeten zijn die Zaandam Zuid aansloot op de A7.
Het Westerwindpad zou een snelweg moeten zijn...
Verzet natuurorganisaties
De plannen waar Hans Luiten overspreekt dateren uit de periode ‘66/67. Om, die uit te gaan voeren was er een ontwikkelschap opgezet. Grote delen land werden opgekocht. Maar toen bleek dat de mooie Zaanse polders opgeofferd zouden moeten worden voor de aanleg van een stad voor 300.000 inwoners, kwam er veel verzet door natuurorganisaties. Bovendien was er nog een andere factor van betekenis: de industrie begon juist af te kalven. Denk aan de blikfabriek Verblifa in Krommenie die dichtging. Bedrijven trokken juist weg dus de plannen hoefden niet meer.
‘Welke idioot gaat het Guisveld bebouwen?’
“Ze verkruimelden. Er werd geroepen ‘welke idioot gaat het Guisveld bebouwen? Een uniek natuurgebied!’ Toen kwam het moment dat het ministerie ingreep en de fusie oplegde. ‘Ze zijn daar al 200 jaar bezig en komen er niet uit, wij maken er één stad van’. Krommenie en Assendelft verzetten zich daarbij het meeste. De Tweede Kamer besliste echter dat Zaanstad nu gevormd moest worden. Alleen Wormer lieten ze er voorlopig buiten.”
Toch gebeurde er weer iets geks. Want er waren (en zijn) tien Zaandorpen. Zaanstad bestaat nu uit Zaandam, Koog aan de Zaan, Zaandijk, Wormerveer, Krommenie, Assendelft en Westzaan. Maar Wormer, Jisp en Oostzaan horen ook bij de Zaanstreek.
“Er ontstond bij de vorming van Zaanstad in 1974 een soort koehandel waarbij de minister die drie dorpen buiten de fusie hielden. Die zouden er later wel bijkomen dacht men.”
Zijn we nu stad of streek?
Was de Zaanstreek nu een stad of een dorp? Het trotste ‘dorpse’ gevoel verwaterde bij menig Zaankanter die bovendien moeizaam Zaanstad accepteerde in plaats van de vertrouwde naam van zijn dorp. De vraag werd gesteld: ‘zijn we nu een stad of een streek?’
“Het was burgemeester Ruud Vreeman die de toon zette met ‘de stad stadser, de dorpen dorps’. Koester beide en wees daar trots op!’
Voordelen
“Het was burgemeester Ruud Vreeman die de toon zette met ‘de stad stadser, de dorpen dorps’. Zaanstad bestaat uit een stads deel én dorps gedeelte. Koester beide en wees daar trots op!’ Daar had hij gelijk in. We plukken de voordelen van een grote stad door bijvoorbeeld betere ontsluitingen, een snelfietspad naar Amsterdam. Dankzij de lobby van onze gemeente is er zoveel treinverkeer door de Zaan. We profiteren van sterke onderwijsvoorzieningen. Tegelijk ben je op je fiets ook zo in de rijke Zaanse natuur. En kom je dorpen tegen op de rand van een stedelijke metropool. Waarbij ik zeker niet denigrerend denk over onze kleine dorpkernen. Het is ‘the best of both worlds.’ “
De Zaanstreek bestaat echt niet alleen uit industrie maar heeft vele schitterende groene gedeeltes.
Genoeg pluspunten, maar zijn er ook minpunten nu we één stad zijn?
“Ja, ik denk in ambtelijke nabijheid. Vroeger ging je naar de wethouder in het dorp op de koffie om te vragen of hij bijvoorbeeld een nieuwe woning kon regelen. De nabijheid van het gemeentebestuur was in een dorp beter. Dat zie ik mensen nu niet zo snel meer doen.”
“In de vorming tot één stad hebben we onszelf opnieuw moeten uitvinden. Volgens mij is dat aardig gelukt.”
‘Plaats geen ouderwetse ‘makelaar’ op het stadhuis maar een die lijkt op een zaadcel tussen twee eitjes...’
Hans Luiten ziet ook een veranderende mentaliteit in Zaanstad. Waar baseer je dat op?
“We denken veel stadser dan twintig jaar geleden. Kijk eens naar wie je ziet in het centrum: veel jongeren. Trendy koffietentjes zijn er gekomen. We hebben een prachtige bioscoop, keihard nodig wil je jezelf stad noemen. Er hangt een sfeer van frisheid. Toen Sjoerd Soeters hier kwam als stadsarchitect had hij het over ‘Grozny aan de Zaan’. (betekenis: ‘verschrikkelijk’, ‘ontzaglijk’ en ‘bedreigend’-red). Hoe je ook tegen zijn stadsplan aankijkt, hij heeft daarmee wel een impuls van blijdschap en optimisme gegeven. En ja, en doe eens gek. Bouw een gek hotel. Plaats geen ouderwetse ‘makelaar’ op het stadhuis maar een die lijkt op een zaadcel tussen twee eitjes... In de vorming tot één stad hebben we onszelf opnieuw moeten uitvinden. Volgens mij is dat aardig gelukt.”
‘Doe eens gek. Bouw een gek hotel.’
‘Kijk eens naar wie je ziet in het centrum: veel jongeren. Trendy koffietentjes zijn er gekomen. We hebben een prachtige bioscoop, keihard nodig wil je jezelf stad noemen. Er hangt een sfeer van frisheid.’
